اصول ارزیابی ریسک

ارزیابی ریسک، یک واژه کلی است که برای شرح، توصیف، مطالعه و تصمیم گیری در خصوص پیامدها و عواقب نامعلوم بکار می رود. ارزیابی ریسک به دو بخش زیر تقسیم می شود:

برآورد ریسک

اولین زیر بخش از فرایند ارزیابی ریسک می باشد که شامل شناسایی خطرات، تخمین بزرگی پیامدهای مرتبط با این خطرات و همچنین برآورد احتمال وقوع آنها می باشد.

ارزشیابی ریسک

دومین زیر بخش از فرایند ارزیابی ریسک بوده، و در واقع فرایند پیچیده ای از تعیین اهمیت و ارزش خطرات شناسایی شده و برآورد ریسک های مربوط به خطرات و اتخاذ تصمیم می باشد.

برخی از تعاریف ضروری در ارتباط با ریسک ها به شرح زیر می باشد:

ریسک کلی: مجموع ریسک های شناسایی شده و شناسایی نشده را ریسک مجموع گویند.

ریسک شناسایی شده: به ریسک هایی اطلاق می شوند که توسط تکنیک های آنالیز خطر در چرخه ی عمر سیستم شناسایی شوند. زمان، هزینه، کیفیت برنامه ایمنی، پیچیدگی تکنولوژی برمقدار ریسک های شناسایی شده مؤثر هستند.

ریسک های شناسایی نشده: ریسک های مهمی هستند که بعلت پیچیدگی محصول یا خطا در آنالیز خطر شناسایی نمی شوند. شکل زیر مفهوم ریسک های شناسایی شده و باقی مانده را نشان میدهد.

ریسک غیرقابل کنترل: به ریسکی اطلاق می شود که با مدیریت فعالیت ها هم نمی توان به ریسک قابل تحمل تبدیل شود.

شکل 1: مفهوم ریسک

ریسک قابل قبول: بخشی از ریسک های شناسایی شده که فعالیت می تواند بدون کاربرد روش های مهندسی یا مدیریت فعالیت ادامه یابد اما در هر حال اپراتور در معرض ریسک قرار دارد.

ریسک های باقی مانده: به ریسک هایی اطلاق می شوند که بعد از کاربرد روش های کنترلی ایمنی سیستم هم هنوز وجود دارند و به طور کامل حذف نشده اند. این ریسک ها، مجموع ریسک های قابل قبول و غیرقابل کنترل می باشند.

مدیریت ریسک: به فرایند کلی شناسایی، ارزیابی یا کنترل و پذیرش ریسک ها، مدیریت ریسک گفته می شود.

اولویت بندی اقدامات کنترلی ایمنی سیستم:

هدف اصلی یک برنامه ایمنی سیستم، طراحی سیستم هایی با ضریب ایمنی بالا می باشد اما بعضی از سیستم ها از قبیل حامل های ماهواره بر بعلت پیچیدگی هایی که دارند امکان طراحی با ضریب ایمنی صددرصد را ندارند. بعد از آنکه آنالیز خطرات صورت پذیرفت خطراتی شناسایی می شوند که احتیاج به راه حل های کنترلی دارند. اولویت بندی ایمنی سیستم ترتيب فعالیت ها و اقدامات مورد نیاز برای کاهش ریسکها به سطح قابل قبول را مشخص می نماید.

اولویت بندی برای کنترل ریسک های شناسایی شده به ترتیب زیر می باشد:

1. طراحی براساس حداقل ریسک باشد. اولویت اول طراحی براساس حذف خطرات می باشد. اگر خطرات شناسایی شده قابل حذف نباشند، سطح ریسک آنها بایستی توسط مدیریت فعالیت ها به سطح قابل قبول تعریف شده توسط سازمان برسد. تعیین حداقل ريسک، کار ساده ای نخواهد بود و می تواند از برنامه ای به برنامه ی دیگر متغیر باشد.
2. استفاده از وسایل ایمنی: اگر نتوانیم خطرات شناسایی شده را حذف کنیم یا سطح ریسک آنها را به سطح قابل قبول برسانیم بایستی از وسایل حفاظتی ایمنی ثابت و اتوماتیک برای کاهش سطح ریسک آنها استفاده کرد. این وسایل زمانی که در سیستم بکار برده شدند باید دائما پایش شوند. برای طراحی هایی که قابلیت اطمینان یا ایمنی بیشتر مورد نیاز است سیستم های افزونه ایمنی می توانند برای یک سیستم مطرح باشند. اگر سیستم دچار نقص شود این سیستم ها فعال می شود. سیستم های مازاد در سیستم های سری می توانند به صورت جزئی باشند. این سیستم ها یا اکتیو هستند یا پسیو، سیستم های اکتیو تمام وقت فعال هستند اما سیستم های پسیو تنها زمانی عمل می کنند که نقص اتفاق بیفتد.
3. استفاده از وسایل هشداردهنده: زمانی که با استفاده از طراحی و وسایل ایمنی قادر به حذف یا کاهش خطرات و ریسک ها به سطح قابل قبول نباشیم بایستی از وسایلی برای شناسایی شرایط خطرناک و تولید سیگنال های هشداردهنده برای آگاهی پرسنل از وضعیت خطر استفاده شود. این سیگنال ها باید براساس حداقل خطای واکنش پرسنل طراحی شوند و برای سیستم های مختلف استاندارد شوند.
4. گسترش و بهبود رویه ها و دستورالعمل های عملیاتی و آموزش ها: زمانی که نتوانیم با هیچ یک روش های فوق ریسک ها را به سطح قابل پذیرش برسانیم باید از رویه ها و آموزش های کارآمد و اثربخش برای پیشگیری از حوادث استفاده کنیم. شکل 3 فرایندهای مورد نیاز برای کاهش ریسک را به شکل شماتیک نمایش می دهد. این شکل ترکیب فعالیت های مهندسی و مدیریتی را برای ایجاد سطح بهینه ایمنی نشان می دهد.

شکل 2: اولویت بندی اقدامات کنترلی برای کنترل ریسک ها

ارزشیابی و پذیرش ریسک:

طبقه بندی شدت و احتمال حوادث:

الف – شدت خطر

خطرات لزوما منجر به حوادث ناگوار نمی شوند اما هنگامی که اتفاق می افتند حوادث با شدت خاصی را ایجاد می نمایند. طبقه بندی شدت حوادث مقدار کیفی از وسعت و دامنه حوادث رخ داده ناشی از خطای انسانی، شرایط محیطی، روش های اجرایی نامناسب و یا نقص در سیستم و زیر سیستم را نشان می دهد.

یکی از طبقه بندی های شدت خطر در سال ۱۹۸۴، در استاندارد ۸۸۲۱۳ ارائه شده است که در آن مخاطرات از نظر شدت به چهار دسته فاجعه بار، بحرانی، مرزی و جزئی طبقه بندی شده اند. این طبقه بندی از شدت حوادث برای سیستم های زیادی قابل کاربرد است.

جدول 1: طبقه بندی شدت حادثه

توصیف	طبقه بندی	تعریف رویداد ناگوار
فاجعه بار	1	مرگ
بحرانی	2	جراحات شدید، بیماری شغلی، آسیب شدید به سیستم
مرزی	3	آسیب و بیماری کوچک یا صدمه جزئی به سیستم
جزئی	4	آسیب و بیماری خیلی کوچک یا صدمه جزئی به سیستم

 

ب- احتمال وقوع حوادث:

مقدار کیفی از احتمال وقوع یک خطر بالقوه را در یک بازه زمانی بیان می نماید. این مقادیر از طریق تحقیق، آنالیز و ارزشیابی سیستم های مشابه حاصل می شود.

 

جدول 2: طبقه بندی احتمال حوادث

سطح	سطح خطر	توضیح تک تک موارد	تغییرات زمانی
تکرار زیاد	A	احتمال وقوع آن بطور مکرر تجربه شده است	بطور مداوم تجربه شده است.
محتمل	B	در طول عمر یک سیستم چندین بار رخ می دهد	مکررا اتفاق می افتد
گاه گاه	C	احتمال وقوع آن در چرخه عمر سیستم بعضی اوقات می باشد.	چندین مرتبه رخ خواهد داد.
خیلی کم	D	احتمال وقوع آن در طول عمر سیستم کم است.	غير محتمل اما انتظار رخ داد معقولانه است
غیرمحتمل	E	احتمال وقوع آن را می توان در حد صفر فرض کرد	رخ داد آن غیر محتمل است